Vragen in het heden vragen om het verleden

Het kantoor anno 2022, hoe ziet dat eruit? Waar werk je, in een kantoorgebouw met je collega’s of een flexplek in een generiek gebouw waar je een plekje kunt huren op een logistiek handige plaats. Hoe heb je de afgelopen twee jaar je thuiswerkplek ingericht, tover je elke keer je keukentafel weer om tot bureau en weer terug als de tafel gedekt moet? Door de quarantainemaatregelen van de huidige pandemie hebben de meeste werkenden ondervonden hoe en waar je kunt werken en waar de flexibiliteit zit… of niet. Botsingen met huisgenoten of juist te veel afstand van collega’s. Geluidsoverlast, te weinig change of scenery, te veel afleiding of problemen met apparatuur of de internetverbinding.

“Hoe was het hiervoor eigenlijk, welke voorbeelden hebben we in onze eigen nabije geschiedenis? Als je het verleden kent, begrijp je het heden en kan je verder naar de toekomst”

Momenteel zitten we in een interessante ontwikkeling wat dat betreft. Het thuiswerken werpt nieuwe vragen op en stelt andere eisen aan interieurontwerp en alle factoren die het gebruik van de ruimte bepalen en beïnvloeden. Wat werkt beter, wat is goed voor je? Hoe was het hiervoor eigenlijk, welke voorbeelden hebben we in onze eigen nabije geschiedenis? Als je het verleden kent, begrijp je het heden en kan je verder naar de toekomst.

Waarde en betekenis van een archief

Het indelen van de kantoorruimte als ‘kantoortuin’, werkplekken die laagdrempelig met elkaar in verbinding staan, gebeurt sinds de vroege jaren 1950 in Duitsland, waarna in Amerika de cubicle ontstond in de jaren 1960. In Nederland is misschien wel de bekendste kantoortuin die van Centraal Beheer in Apeldoorn, door de architect Herman Hertzberger gerealiseerd in 1972.

Sindsdien zijn er liefhebbers en tegenstanders geweest, wat zorgde voor oplevingen van de open, speelse opstellingen gevolgd door het terugplaatsen van scheidingswanden, geluiddempende elementen, terug naar de ‘cellenkantoren’: een gang met aan weerszijden kantoorruimtes. Enkele jaren geleden besloot het kabinet de effecten van het werken in kantoortuinen op gezondheid en welzijn te monitoren.

Voor de ontwerpvraagstukken op dit gebied zijn het niet alleen grote bureaus en topontwerpers die ons iets leren over expertise, aanpak en werking van de ontwerpoplossingen. Ook een tamelijk klein ontwerpbureau met een bescheidener naamsbekendheid kan hierbij model staan. De inhoud, context en relaties met maatschappelijke thema’s, personen en materiaalgebruik voegen waarde en betekenis toe aan het ontwerpdiscours. Zoals het bureau van Hendrik Jan van der Valk en Trudy Woudstra, dat actief was van 1973 tot 2019. Aan de enorme productiviteit en continuïteit die het bureau aan de dag legde is een rijke variatie aan ontwikkelingen af te lezen. 425 opdrachten in 46 jaar, als tweemansbureau met af en toe een extra kracht. Naast interieurs voor particulieren, woonhuizen en en bedrijven, werden zij keer op keer gevraagd door overheidsinstellingen.

Duik in het archief: kantoorinrichtingsconcepten

Het kantoorconcept dat Van der Valk en Woudstra begin jaren 2000 neerzetten voor de Belastingdienst in Almelo is geheel doordacht ‘flex’. Dit aspect van hun werk illustreert de overstap van eenpersoons gesloten kantoorkamertjes naar open kantoortuinen met gedeelde werkplekken. “We hebben grondig afgerekend met de vaststaande kamerstructuur” aldus Van der Valk. Dit leverde in het kantoor méér werkplekken op, ook om tijdelijke piekdrukte (rond de belastingaangifte) op te vangen, het vloeroppervlak is optimaal benut. Om de werknemers in beweging te houden en het contact op de werkvloer nog te bevorderen, plaatsten ze de dossierkasten op de gang. “Niettemin staat de persoonlijkheid centraal. We vertalen de menselijke overwegingen naar kantoor. Iedereen heeft ‘een plek’ en moet in deze situatie ‘thuiskomen’”, legde Van der Valk uit. Aardig detail over de aanpak van dit bureau is dat ze in een leegstaande supermarkt een deel van het ontwerp op schaal 1:1 namaakten om te testen met de medewerkers.

Meer van de interessante aanpak van dit bureau voor ontwerpoplossingen voor overheidsdiensten, tegen de maatschappelijke ontwikkelingen van de tijd, zien we een vijftal jaar later. In 2005 kwam de opdracht om de ontvangsthal met balies van het kantoor van de Belastingdienst in Amsterdam Sloterdijk her in te richten. In 1994 werd dit gebouw 'De Knip' gerealiseerd door Bonnema Architecten. De ingrepen kwamen voort uit de wens, of beter de noodzaak, om de bezoekersroutes te scheiden van die van de medewerkers van de dienst. De tijd dat bezoekers voor hun afspraak mee mochten lopen in de kantoren was allang voorbij, omwille van het beschermen van gegevens. Afspraken vonden plaats in afgesloten kantoortjes, waar de deur met een klik in het slot viel, terwijl beveiligers klaar stonden om in te grijpen. Dit was nodig, aangezien er nog wel eens incidenten plaatsvonden. Toch wilde men van deze ‘opgesloten’ werkwijze af. Van der Valk en Woudstra stelden de werkwijze voor met gastheren die de bezoekers ontvingen en naar hun afspraak brachten of informatie gaven. Dit zorgde voor een opener houding en kwam de sfeer ten goede. De inrichting laat dit ook zien, met de rode banken in een slingerende vorm geplaatst, sprekende kleuren en transparante panelen. De kleuren rood en grijs én de verlichting zorgden voor een sympathieker en minder strenge uitstraling. Het vernuft van vorm en functie zit hem met name in de zogenoemde ‘spreekboxen’. Bij de spreekboxen bleef de klant staan -je werd immers vlot geholpen- en de medewerker zat erachter. Toch keek je elkaar aan op gelijke hoogte. De looproutes voor het personeel waren inderdaad gescheiden van het bezoekersdeel, en liepen achter de medewerkers in de spreekboxen langs. Deze nabijheid van collega’s was voor de medewerkers een geruststellende factor. Het is een teken van de tijd, de mondige burger en het contact met de overheid.

Het Archief Van der Valk-Woudstra als casus

Dit is niet het enige onderwerp dat je kunt terugvinden in het Archief Van der Valk en Woudstra, bureau voor architektonische vormgeving en interieurarchitektuur. Beiden genoten hun opleiding aan de Rietveld academie. Woudstra werkte ook voor KLI Associates, met Kho Liang Ie en Nel Verschuuren. Van der Valk gaf les aan de -net opgerichte- Christelijke Academie voor Beeldende Kunsten in Kampen. In 1979 zette hij daar de afdeling Architectonische vormgeving op. Wat centraal staat in zijn opvatting van het vakgebied is “alle architectuur is interieurarchitectuur”. Bovendien is het een goed bewaard, compleet, voorbeeld van een tweekoppig bureau, in een lange aaneengesloten periode.