Nederlands digitaal erfgoed onder de loep

Ruim 600 instellingen hebben voor de 1-meting Stand van het Nederlands Digitaal Erfgoed 2021 vragen beantwoord over de beschikbaarheid, toegankelijkheid, vindbaarheid en gebruik van Nederlands digitaal erfgoed in de periode 2019-2021. Het onderzoek is een vervolg op de eerdere 0-meting, vertelde Gert-Jan Willighagen (OCW). Onderzoeker Max Kemman (Dialogic) neemt de kijkers in vogelvlucht mee door de resultaten van het rapport. Een van de uitkomsten is dat er inmiddels heel veel digitaal erfgoed beschikbaar is en dat daarmee 90 procent van alle Nederlanders die geïnteresseerd zijn in erfgoed bereikt wordt. In 2020 verbleven bezoekers gemiddeld tussen de 3,5 en 5,5 minuut op erfgoedwebsites. ‘Dus er wordt echt geïnteracteerd met dat erfgoed op de websites,’ concludeert Max.

Eerste reacties uit het veld

Een viertal erfgoedcollega’s in de zaal gaven een eerste reactie op de 1-meting. Zo maakte Nienke van Schaverbeke (Beeld en Geluid) een sprongetje toen ze las dat niet alleen jong-volwassenen maar ook professionals, bijvoorbeeld uit de creatieve industrie en digital humanities, zichzelf als actieve gebruikers van digitaal erfgoed zien. ‘Daar hebben we met z’n allen hard aan gewerkt.’ Een belangrijk aandachtspunt hierbij stipte Anton Cruysheer (Landschap Erfgoed Utrecht) aan: wat vraagt de toenemende hoeveelheid digitaal erfgoed qua kennis en vaardigheden van zowel de brede groep gebruikers als de medewerkers van kleine erfgoedinstellingen en van de vakopleidingen? Daar moeten we als erfgoedveld over nadenken.

Kunstenaar Maria Blaisse toont haar nalatenschap

Kunstenaars creëren niet alleen beeldend werk, maar ook een nalatenschap: hun eigen archief. Wat moet er voor de toekomst worden bewaard? Maar ook waar, hoe, en door en voor wie? Hoe dat in zijn werk gaat onderzoekt het Netwerk Archieven Design en Digitale Cultuur in een project met kunstenaar Maria Blaisse en Miriam Windhausen. Miriam leidt een pilot van het Mondriaanfonds over de nalatenschappen van kunstenaars. Een filmpje werpt een blik op het archiefmateriaal en op enkele van Maria’s eigen beweegredenen en zorgen. ‘Ik vind het fantastisch om [straks door middel van het archief, red.] kennis te delen met andere disciplines waardoor zij de informatie weer kunnen gebruiken in hun vakgebied.’

Digitaal erfgoed in het publiek domein

Ons ecoysteem van digitale platformen wordt vooral gedomineerd door Amerikaanse big techbedrijven zoals Google, Facebook en Apple, vertelt José van Dijck (Universiteit Utrecht) in een interview met Martijn Kleppe (Koninklijke Bibliotheek). Daarmee is hun invloed op de gedigitaliseerde samenleving enorm groot. De vraag is wat die infrastructuur betekent voor de open samenleving in Nederland. En dat brengt ook de vraag met zich mee of erfgoedorganisaties, als publiek-maatschappelijke instellingen, eigenlijk wel gebruik moeten maken van al die tools van big tech-bedrijven. Een goed punt, vindt José, want steeds meer organisaties zijn bij de verspreiding van erfgoed- en culturele content afhankelijk van sociale media. Maar deze commerciële omgevingen worden gedreven door advertenties en data als verdienmodel. Daar zit een spanningsveld. Gelukkig komen er steeds meer alternatieven beschikbaar voor onder meer sociale media en zoekmachines. Maar er zijn nog weinig publieke alternatieven die het ontsluiten van tekst, beeld en geluid kunnen koppelen aan interactie (bijvoorbeeld delen en erover praten met elkaar). Samen met onder andere Public Spaces denkt José na over oplossingen, zoals de ontwikkeling van een alternatief platform. Samenwerking is hierbij het sleutelwoord.

Het verhaal achter een persfoto

Van een serie gemaakte persfoto’s verschijnt er vaak maar één in de krant. Maar stel nu dat je die andere foto’s ook zou willen zien. Tegenwoordig is zowel de krant als de originele fotoserie van de persfotograaf veelal in gedigitaliseerde vorm terug te vinden. Dat is mooi. Toch is het zoeken naar deze bronnen en het leggen van verbindingen daartussen vooralsnog handwerk. In het project Krant en foto’s verkennen onderzoekers de mogelijkheden van AI om deze collecties met elkaar te verbinden en de rijkdom van persfotoarchieven beter te ontsluiten. Medio maart komt er een demo beschikbaar, vertelt Michel de Gruijter (Koninklijke Bibliotheek). Ook de geleerde lessen worden dan gedeeld met het erfgoedveld.

AI heeft cultuur en media echt iets te bieden

De cultuur- en mediasector maakt steeds meer gebruik van AI-technieken. Hoe wordt AI voor iedereen toegankelijk? Welke kansen en transformaties zijn er en naar welke veranderingen moet kritisch worden gekeken? In het paper De Kunst van AI voor iedereen. De verbindende kracht van cultuur en media schetsen instellingen de potentie van AI-toepassingen en uiteenlopende gebruikerswensen. Eppo van Nispen tot Sevenaer (Beeld en Geluid) overhandigt dit position paper – met de hulp van robots Pepper en Temi – aan Barbera Wolfensberger, directeur-generaal Cultuur en Media bij OCW. In haar reactie wees Barbera Wolfensberger erop dat er ‘geen AI is zonder computers en zonder data. En data hebben we in onze bibliotheken, onze musea, onze archieven en alle andere collecties in overvloed. We kunnen AI inzetten om te blijven innoveren. Ook biedt het nieuwe kansen om collecties te gebruiken.’ Als voorbeeld noemde ze het project SABIO waarmee termen in de collectiebeschrijvingen van erfgoedinstellingen die we tegenwoordig ongepast en kwetsend vinden, met hulp van AI kunnen worden opgespoord. Door die beschrijvingen aan te passen maken we collecties ook nog eens inclusiever en non-discriminatoir.

Hier komt Anton Cruysheer zijn bed voor uit

‘In de provincie Utrecht hebben duizenden erfgoedvrijwilligers meegeholpen om op digitale kaartbeelden grafheuvels en ander erfgoed op de Utrechtse Heuvelrug te ontdekken. In vijf weken tijd werd werk verricht waar archeologen anders jaren voor nodig hadden gehad. Deze ongekende doorbraak in de archeologie laat goed zien hoe digitalisering democratiseert, verrijkt en zorgt voor positieve energie,’ zegt Anton Cruysheer (Landschap Erfgoed Utrecht). In zijn uitgesproken column zet hij nog twee ontwikkelingen in digitaal erfgoed op een rij. Het zorgt voor nieuwe toepassingen en mogelijkheden van digitaal erfgoed waarvoor Anton, zoals hij zelf zegt, graag zijn bed uitkomt.

Jazz in de archieven, nu weer op de bühne

Vijftig jaar geleden klonk de muziek van het Frans Elsen Septet voor het laatst live. Maar dit jaar is de muziek weer te horen in de theaters dankzij de inspanningen van onderzoeker Frank Jochemsen. Voor het project Nederlandse jazz uit het Archief Wereldomroep, ondersteund door Podiumkunst.net, volgde hij het spoor van de Noorse Cyclus, dook archieven in en sprak nabestaanden en bekenden van Frans Elsen, onder wie drummer Eric Ineke – het enige nog levende lid van het Frans Elsen Septet. Er is een cd uitgekomen en Eric Ineke treedt samen met zijn jazz-band Eric Ineke & The Frans Elsen Factor weer op. Een mini-docu belicht het project dat de jazzmuziek van Frans Elsen voor nieuwe generaties beschikbaar maakt.