In de loop van de jaren is het denken over archieven veranderd. De belangrijkste aanjager daarvoor is het internet, dat het mogelijk maakt grote aantallen digitale bestanden snel aan de gebruiker aan te bieden. Daarbij wordt het onderscheid gemaakt tussen ‘born digital’ materiaal, bestanden die geen andere oorsprong dan de computer hebben en gedigitaliseerde analoge bestanden, bijvoorbeeld gedigitaliseerde schetsen, geluidsopnamen of film op celluloid. Want steeds meer beroepsgroepen gaan over op het gebruik van de computer. Was er eind vorige eeuw nog wel een architect of ontwerper te vinden die alleen maar met een Rotring pen werkte, 25 jaar later is die periode afgesloten en zijn de archieven van hele bedrijfstakken vrijwel exclusief digitaal.

Keuzes maken

Die ontwikkeling brengt een andere dynamiek van archiveren met zich mee. De aandacht van archiefmakers en hun publiek richt zich meer en meer op het proces en de context, op de manier waarop een werk tot stand is gekomen en de rol die het speelt ten opzichte van ander werk maar ook ten opzichte van de wereld, de maatschappij. Dit houdt onder meer in dat de focus van ontwerpers en archieven zich verlegt van de auteur, naar een thematische opzet. Maar hoe doe je dat? Hoe leg je een archief aan dat die thematische aanpak ondersteunt? De werkgroepen Archieven Design en Digitale Cultuur identificeerden drie methodes. Allereerst buigt het netwerk zich over het bepalen van ‘hotspots’, maatschappelijke gebeurtenissen waar een dataset omheen kan worden gevormd. Een andere methodiek die de werkgroepen bestuderen is de Actor Network Theory die zich niet op de persoon van de ontwerper of kunstenaar richt maar meer op de relaties tussen ‘actoren’, alle elementen die een rol spelen in het ontwerpproces. Als derde kijken de werkgroepen naar een voorstel voor een methodiek zoals door Suzanne Mulder, Ole Bouwman en Behrang Mousavi in de nota ‘Keuzes Maken, nieuwe principes voor een acquisitiebeleid’ in 2012 werd opgesteld.

Om hier wat meer over te weten te komen heb ik een zoom-gesprek met Behrang Mousavi, hoofd erfgoed bij Het Nieuwe Instituut. De nota Keuzes Maken was een poging om de collectie van het toenmalige NAi anders te benaderen in een context die tot dan toe vrij statisch was. Mousavi: “Het NAi beschikte over een omvangrijke architectuurcollectie. Maar als je alleen maar uitgaat van architectuur en de bebouwde omgeving dan doe je geen recht aan die collectie. Ons uitgangspunt was: anders kijken naar de collectie en tegelijkertijd het herijken van het acquisitiebeleid. Het acquisitiebeleid van Nederlandse musea is nog steeds voor een groot deel gebaseerd op het 19^de-eeuwse denken waarin het genie van de auteur centraal staat: de kunstenaar of ontwerper als auteur. Dat 19^de-eeuwse model, het verlichtingsdenken van Voltaire, zijn we gewend: veel hedendaagse musea zijn er geheel of gedeeltelijk op gebaseerd. De hedendaagse collecties staan met één been in dat verlichtingsdenken waarin de verheerlijking van de auteur een belangrijke rol speelt. Tegelijkertijd zijn er architecten, bijvoorbeeld Bakema, van Eijck en le Corbusier, verenigd in de gemeenschap rond CIAM (Congrès Internationaux d'Architecture Moderne), die zich als collectief al wel met maatschappelijke vraagstukken bezighielden, met zaken als ‘de menselijke maat’, of ’open society’. Dan is de stap naar het samenstellen van een collectie, of een archief, waarbij ook die context een rol speelt, niet ver weg.”

Mousavi onderstreept dat voor hem het laten zien van het uiteindelijke kunstwerk, het ontwerp of het gebouw, van ondergeschikt belang is. De weg ernaartoe, de context, het werkproces, zijn interessanter om te tonen. In een wereld waarin een ontwerper ook een video kan produceren en een kunstenaar architectuur ontwerpt en waar tegelijkertijd een computergame door een team van meer dan duizend mensen gemaakt wordt, ligt het voor de hand het beleid daarop aan te passen. De taak van het Nieuwe Instituut, maar ook van het netwerk Archieven Design en Digitale Cultuur is, vanuit een Nederlands perspectief, te verzamelen en te ontsluiten. En of je wil of niet, daarbij moeten keuzes worden gemaakt.